A sorpresa da cadencia rota

O período no que impera a tonalidade, aproximadamente entre 1680 e 1900, pode considerarse como un sistema estilístico, no senso de que posúe unha serie de procedementos que se repiten mais ou menos en todas as composicións musicais, coma por exemplo a sucesión de funcións T-S-D-T ou a utilización da cadencia auténtica con un significado conclusivo. Cada unha destas fórmulas tonais establecen unha expectativa harmónica ou melódica concreta que acto seguido é realizada dalgún xeito. E como son mecanismos repetidos no tempo por moitos compositores, dalgunha maneira son predicibles polos oíntes de cada época.

Poñamos un exemplo: no contexto dunha tonalidade calquera, se empregamos a subdominante seguida do V grao cunha 6ª e 4ª cadencial que resolve en 7ª dominante, estaremos determinando unha tonalidade concreta e establecendo polo tanto o modelo T-S-D. Se completamos este esquema funcional cunha tónica (T-S-D-T), a expectativa harmónica realizarase do xeito esperado. Sen embargo, se en lugar do acorde de I grao aparece calquera outro, as nosas previsións non se cumprirán, xerándose a chamada cadencia rota.

Colleremos o exemplo das variacións de Mozart que orixinalmente rematan en cadencia auténtica, substituíndo o primeiro grao por cinco alternativas distintas.

• A primeira substitución é a do VI grao, a mais empregada na cadencia rota do período clásico.
• A segunda é unha dominante do IV grao
• A terceira é a do VI grao do modo menor
• A cuarta é a dun acorde da familia da dominante da dominante.
• A quinta tamén é unha dominante secundaria, pero desta vez do acorde napolitano.

Debido á natureza impredicible do acorde co que remata a cadencia rota, acompañaremos ao grao co emoticono que expresa asombro.

Pola contra, a realización dunha expectativa creada, coma por exemplo a consecución da función da tónica xa intuída polo contexto tonal, expresarémola co emoticono do sorriso satisfeito, que máis ou menos ven dicir “xa sabía que ía a escoitar esa función”.

As cinco posibilidades de cadencia rota mencionadas antes están ordenadas de xeito que, inda que todas se afastan da resolución habitual en tónica, as últimas están mais lonxe da súa tendencia tonal, é dicir, que a sensación de asombro é cada vez maior. Dividiremos as cinco opcións de cadencia en  dous graos de sorpresa, por un lado a cadencia rota no VI e por outro o resto.

Como amosa o vídeo, o último grupo leva, ademais da cara de asombro, unhas exclamacións que lle proporcionan mais énfase á sorpresa.

Un caso especial de substitución ocorre cando o compositor coloca un silencio no lugar do primeiro grao. É unha situación moi enigmática, xa que ábrense multitude de posibilidades de continuar o discurso musical.

O efecto deste tipo de cadencia é similar á da semicadencia, xa que o último acorde do enlace é unha dominante. Quizais a diferencia reside en que neste tipo de substitución o silencio que vai a continuación da dominante atácase de maneira moi brusca, freándose en seco.

No seguinte fragmento pertencente a un Vals para piano, Chopin xoga con dúas posibilidades de cadencia rota, primeiro creando un antecedente en La maior que remata co típico VI do Clasicismo (inda que adornado harmonicamente polo uso da D/VI), e despois cun consecuente moi similar ao antecedente, só que substitúe o VI por un inesperado VI da tonalidade harmónica menor.

Prodúcese polo tanto neste exemplo unha gradación da sorpresa, de menor a maior grao.

F. Chopin. Vals op.34 nº2

En moitas ocasións os compositores empregan a cadencia rota coma un antecedente suspensivo ao que lle segue un consecuente que conclúe cunha cadencia auténtica perfecta. É como se a cadencia rota bloqueara a nosa expectativa de querer escoitar o acorde de tónica, pero so de maneira momentánea, xa que acto seguido sucédese unha frase que si remata no primeiro grao.

Fíxate de novo no exemplo de Chopin. A segunda das cadencias rotas do Vals funcionaría coma esa primeira frase suspensiva que se completa a continuación con outra que si que remata no suxerido e esperado acorde de tónica.

A cadencia rota melódica

A escoita dun acorde inesperado que substitúe á tónica nunha cadencia rota non implica que a cadencia melódica que a acompaña tamén sexa sorprendente. De feito, na cadencia rota empregada no Clasicismo o xiro melódico superior soe rematar case sempre no son 1, coma sucede nas dúas cadencias rotas do Vals de Chopin.

O efecto de sorpresa que se produce ao escoitar un acorde distinto á tónica, amplifícase cando ademais se escoita un son distinto ao 1, e deste xeito poderiamos falar dunha cadencia rota de natureza harmónica e melódica.

No seguinte exemplo pertencente a un lied de Schubert, un camiñante que deambula  está tan canso da vida que quere morrer. O corvo representa na canción a figura da morte, que o axexa ao longo do camiño. Nun intre o camiñante diríxese cara el e dille: “Corvo, mostra polo menos fidelidade ata a morte”. A cadencia rota resalta o significado da palabra grabe, que significa “tumba” en alemán.

F. Schubert. Viaxe de inverno D960: O corvo, cc.25-38

Fíxate no uso desta cadencia rota na estrutura de 3 frases do fragmento.

• A primeira das frases remata nunha cadencia auténtica en do menor, afianzando a tonalidade principal.
• A segunda termina nunha cadencia rota que sorprende o ouvinte, tanto polo mi♮coma pola irrupción totalmente inesperada dunha dominante do IV.
• A última das frases funciona coma un consecuente da anterior, rematando cunha cadencia auténtica perfecta.

Polo tanto, a cadencia rota neste fragmento ten unha dobre función, sorprender o ouvinte cunha harmonía inesperada que ocupa o lugar da tónica, e que rompe a tendencia S-D-T, e por outro lado, actúa como unha pregunta musical que é contestada mediante unha cadencia auténtica perfecta resolutiva.

A miúdo a utilización dun son distinto ao 1 nunha cadencia rota, implica o uso dun acorde bastante afastado do acorde de tónica e de contido harmónico disonante, como unha dominante secundaria, producindo un efecto de tensión harmónica que, como ocorre na canción de Schubert, representa o momento de clímax.

A broma musical

Un caso moi particular de cadencia rota prodúcese cando o acorde que substitúe á esperada tónica, é un acorde inverosímil, totalmente afastado das normas harmónicas e, pola súa estrañeza produce no ouvinte canda menos un amplo sorriso, e que representaremos co emoticono que chora da risa.

Inda que non pode ser considerada totalmente como unha cadencia rota, xa que non se emprega o acorde de dominante, un caso moi coñecido de cadencia risíbel é a cadencia final da Broma musical de W.A. Mozart, no que os tres compases finais soan coma se a orquestra enteira se houbese trabucado de maneira estrepitosa. Despois dunha nítida cadencia auténtica perfecta o conxunto toca estes tres acordes estranísimos, rompendo radicalmente  co sentido de cadencia final e xerando gargalladas na audiencia.

Inda que con outro propósito o efecto sonoro que se produce e similar o denominado cluster que aparece con frecuencia na música do século XX.

W.A. Mozart. Unha broma musical KV 522, compases finais.